Ο Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ γεννήθηκε στο Μουρµάνσκ, στη βορειοδυτική Ρωσία, δέκα χρόνια μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων. Η πατρική παρουσία εκτοπισμένη από το καθεστώς και απούσα, μέχρι που τελικά διαλύεται πλήρως η οικογένεια και ο ήρωας μένει ολομόναχος. Προσπαθώντας να υποκαταστήσει την οικογενειακή θαλπωρή και την πατρικότητα εντάσσεται στο κομμουνιστικό κόμμα, επιδεικνύοντας τη δέουσα αφοσίωση στον «πατερούλη» Στάλιν. Ο Πραβιέν σπουδάζει εδαφολογία στο Λένινγκραντ και μοναδική παραφωνία στη συμπεριφορά του είναι η αγάπη του για τους κλόουν και η απόφασή του να ασκεί και το επάγγελμα του κλόουν, παράλληλα με το κύριο επάγγελμά του, του εδαφολόγου. Κατόπιν ερωτεύεται μια ακροβάτισσα και διαπράττει ένα έγκλημα. Ύστερα, γνωρίζει έναν Άγγλο κατάσκοπο: η φιλία αυτή τον οδηγεί σε μια απόφαση που δεν πραγματοποίησε ποτέ. Αναζητώντας Σπάνιες Γαίες, ο Μακάρεφ άκουσε τις γοργόνες να τραγουδάνε και τους ψιθύρους της ιστορίας που μορφάζει σαν τέρας. Αυτό το βιβλίο είναι τα απομνημονεύματά του.
Στις «Σπάνιες Γαίες» καταγράφεται – με έναν διόλου εριστικό τρόπο – η εγγενής αδυναμία ενός εν πολλοίς ουτοπικού συστήματος να εκκολάψει την κοινωνία που οραματίζεται. Δεν ασκείται πολιτική κριτική στο σοσιαλιστικό μοντέλο: δεν είναι αυτός ο στόχος ενός τέτοιου μυθιστορήματος άλλωστε. Η Σώτη Τριανταφύλλου, με φόντο το πολύ συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο της σταλινικής (και λίγο της χρουτσωφικής) Σοβιετικής Ένωσης, επικεντρώνεται στον άνθρωπο, παίρνει το πρόσωπό του και καθρεφτίζει πάνω του τις διεργασίες και τα παθήματα της πιο ονειροπόλας επανάστασης του περασμένου αιώνα και τις συμπλοκές της με τη Δύση. Η αποτύπωση ενός καθεστώτος ανελεύθερου και δεσποτικού, η συντριβή της ατομικότητας μέσα σ’ αυτό το καθεστώς, ο παραλογισμός, η προσωπολατρία και η ηθική διολίσθηση αποτελούν τροφή για σκέψη και προβληματισμό. Είναι ένα βιβλίο φαινομενικά απαισιόδοξο για τον άνθρωπο και την τύχη του, χωρίς να παύει παρ’ όλα αυτά να αποζητά τη λύτρωσή του, τη σχισμάδα απ’ όπου μπορεί κανείς να δραπετεύσει.
Ο κεντρικός ήρωας φαίνεται να έχει εφεύρει έναν πρωτότυπο τρόπο διαφυγής. Στο τσίρκο, κάτω από τη μάσκα του κλόουν, ο Πραβιέν μετουσιώνεται και νομιμοποιεί δια της ανατρεπτικής συμπεριφοράς του παλιάτσου την προσωπική του αντίσταση στο καθεστώς. Μπορεί πλέον ελεύθερα και ακίνδυνα να βγάλει τη γλώσσα σε όσα τον ενοχλούν και τον αηδιάζουν και να το απολαύσει. Έτσι βέβαια δε θα κατορθώσει ποτέ να διαχειριστεί την τραχύτητα της πραγματικότητας, κάτι που στο τέλος θα τον συνθλίψει (η γκροτέσκα σκηνή στην ντάτσα του Στάλιν, με τον Πραβιέν εν τέλει να καταρρέει ψυχολογικά, αποτελεί ίσως το πιο δυνατό σημείο του βιβλίου). Ακόμα κι έτσι όμως, θα έχει ζήσει την ευκαιρία να εκτονώσει την αποστροφή του απέναντι στο πρόσωπο του σοβιετικού μηχανισμού, αλλά και την αποστροφή στο δικό του πρόσωπο, εκείνο του συμβιβασμένου, υποτακτικού ανθρωπάκου, ο οποίος έτσι κι αλλιώς δεν διαθέτει το σθένος να τα βάλει με ένα ολόκληρο σύστημα. Καταλήγει εν ολίγοις ένα πρόσωπο-σύμβολο για κάθε κυβερνητικό μοντέλο και οποιαδήποτε εποχή.
Όπως έχει δηλώσει η ίδια η συγγραφέας για το βιβλίο, «Οι Σπάνιες γαίες δεν είναι πολιτικό βιβλίο, αλλά μια μυθοπλασία με έναν ήρωα που πάσχει και γι’ αυτό αποκτά λογοτεχνικό ενδιαφέρον. Έναν ήρωα που χάνει την επαφή με τον εαυτό του και την πραγματικότητα, μια περίπτωση αποπροσωποποίησης... Δεν έγραψα για καλούς ή κακούς ή με πρόθεση να καταγγείλω ένα κόμμα, αλλά αναζητώντας το νόημα του τι σημαίνει να ζει κανείς με αξιοπρέπεια μέσα στον κόσμο, τον αγώνα των ανθρώπων, που δεν μπορούν να δουν τα όνειρά τους να πραγματοποιούνται, τα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι, που άλλοτε τους οδηγούν στην εξέγερση κι άλλοτε στο να κρυφτούν μέσα στο πλήθος…». Οι «Σπάνιες Γαίες» έρχονται από τη Ρωσία με αγάπη, για όλους εμάς, τους κλόουν με το θλιμμένο χαμόγελο – για όσους βλέπουμε το τσίρκο μέσα στην αρένα με τα λιοντάρια. Αναζητείστε το.
Σώτη Τριανταφύλλου,
Σπάνιες Γαίες,
Εκδόσεις Πατάκη
Comments